9. SINIF ÜNİTE, KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALARI
9.1.2. Canlıların
Yapısında Bulunan Temel Bileşikler
Anahtar
Kavramlar
Asit, ATP, baz, DNA,
enzim, hormon, inorganik, karbonhidrat, mineral, organik, protein, RNA, su,
tuz, vitamin, lipit
9.1.1.1.
Canlıların yapısını oluşturan organik ve inorganik bileşikleri açıklar.
a. Su, mineraller,
asitler, bazlar ve tuzların canlılar için önemi belirtilir.
b. Kalsiyum,
potasyum, demir, iyot, flor, magnezyum, sodyum, fosfor, klor, kükürt, çinko minerallerinin
canlılar için önemi vurgulanır.
c.
Karbonhidratların, lipitlerin, proteinlerin, nükleik asitlerin, enzimlerin
yapısı, görevi ve canlılar için önemi belirtilir.
ç. DNA’nın tüm canlı
türlerinde bulunduğu ve aynı nükleotitleri içerdiği vurgulanır.
d. ATP'nin ve
hormonların kimyasal formüllerine yer verilmeden canlılar için önemi
sorgulanır.
e. Vitaminlerin
genel özellikleri verilir. A, D, E, K, B ve C vitaminlerinin görevleri ve
canlılar için önemi belirtilir. B grubu vitaminlerinin çeşitlerine girilmez.
f. Öğrencilerin
besinlerdeki karbonhidrat, lipit ve proteinin varlığını tespit edebilecekleri
deneyler yapmaları sağlanır.
g. Enzim
aktivitesine etki eden faktörlerle ilgili deneyler yapılması sağlanır.
9.1.1.2. Lipit,
karbonhidrat, protein, vitamin, su ve minerallerin sağlıklı beslenme ile
ilişkisini kurar.
a. İnsülin direnci,
diyabet ve obeziteye sağlıklı beslenme bağlamında değinilir.
b. Öğrencilerin
kendi yaş grubu için bir haftalık sağlıklı beslenme programı hazırlamaları
sağlanır.
CANLILARIN YAPISINDA BULUNAN TEMEL BİLEŞİKLER
|
A. İnorganik bileşikler
|
B. Organik bileşikler
|
-Su
|
-Asitler
|
-Karbonhidratlar
|
-Hormonlar
|
-Mineraller
|
-Bazlar
|
-Proteinler
|
-ATP
|
-Tuzlar
|
|
-Yağlar (Lipitler)
|
-Nükleik Asitler
|
|
|
-Enzimler
|
-Vitaminler
|
A. İnorganik bileşikler
-Canlıların kendi vücudunda sentezleyemediği
ve dışarıdan hazır olarak aldığı maddelere inorganik bileşikler
denir.
Genel olarak bir besinin
yapısında C, H ve O atomları bulunursa organiktir. Bunlardan en az biri
bulunmaz ise inorganiktir.
[
Hidrokarbonlar hariç. Bunlar oksijen içermedikleri
halde organiktir. Örneğin metan (CH4).
]
|
-İnorganik Bileşiklerin Genel
Özellikleri ve Görevleri
1. Canlı hücrelerin yapısına katılır.
2. Metabolik faaliyetlerde
düzenleyicidir.
3. Yıpranan dokuların onarılmasında
görev alır.
4. Vücutta sentezlenemez, dışarıdan
hazır alınır.
5. Sindirime uğramadan hücre zarından kolaylıkla
geçebilir.
6. Hücresel solunumda enerji elde etmek
için kullanılamazlar.
Kemosentez olayında
, amonyak (NH3), demir (Fe2+),
nitrit (NO-2), hidrojen gazı (H2),
hidrojen sülfür (H2S) ve sülfür (S2) gibi bazı
inorganik maddeler kimyasal enerji elde etmek için kullanılmaktadır.
|
7. Kanın ozmotik basıncını ayarlar.
8. Mineraller enzimlerin yapısına
kofaktör olarak katılırlar.
Suyun Kimyasal
Yapısı Moleküler Bazı Özellikleri
-Bir su molekülü (H2O) bir
oksijen, iki hidrojen atomundan oluşur.
-Hidrojen atomları oksijene birer
kovalent bağ ile bağlıdır.
Şekil: Bir su molekülünün yapısı
-Bu bağlanma sırasında elektronlar eşit
olarak paylaşılmamaktadır.
-Oksijen tarafında elektron yoğunluğu
fazla olup negatif yük (-) durumundadır.
Benzer
şekilde hidrojen tarafında ise elektron dağılımı görece düşüktür ve pozitif
yük (+) durumundadır.
Eşit olmayan yük dağılımı
nedeniyle, bir kutbu pozitif, bir kutbu negatif yük taşıyan moleküle
polar
molekül
denir. Dolayısı ile su, polar özellik gösterir.
|
Polar yapıya sahip olması
suyun iyi bir düzenleyici olmasını belirler.
|
-Suyun polaritesi komşu su molekülleri
arasında zayıf elektriksel çekimler yaratır. Zıt yükler birbirini çektiği
için, su molekülleri hidrojen bağları ile birbirlerine bağlanırlar.
-Hidrojen bağları ile su moleküllerinin
birbirini çekmesine kohezyon kuvveti denir.
-Suyun bulunduğu yüzeye tutunma
kuvvetine adhezyon denir.
Şekil: Su
molekülleri arasındaki hidrojen bağları.
Her su molekülü maksimum dört adet komşu su molekülü
ile hidrojen bağları kurar.
Suyun
Özellikleri ve Canlılar için Önemi
-Su olmadan hayat olmaz.
Çünkü hücredeki yaşamsal faaliyetler ancak yeterli suyun bulunduğu ortamda gerçekleşir.
Bir insan, yiyeceksiz haftalarca yaşayabilir.
Ancak, susuz sadece birkaç gün yaşayabilir. Günde ortalama 1,5 -2.5 lt su
almamız gerekir.
|
1. Suyun kohezyonu:
-Bitkilerde suyun yükseklere taşınması
sağlanır.
-Su yüzeyinde bir yüzey gerilimi
oluşturur. Bazı böceklerin su üzerinde yürümesi bu sayede olur.
2. Suyun taşıyıcı özelliği:
Besinler ve atıklar vücut içinde gerekli yerlere
taşınmasını sağlar.
3. Suyun çözücü özelliği:
-Kimyasal tepkimelerin gerçekleşmesini sağlar.
-Zehirli atıkların seyreltilmesi ile vücuda etkisi
azaltılır.
-Bitkiler tarafından topraktan minerallerin
alınmasını sağlar.
4. Suyun öz ısısının yüksek olma
özelliği:
-Su belirli miktarda ısıyı soğurduğu
ya da kaybettiği zaman, sıcaklığındaki değişiklik diğerlerine göre daha az
olur.
-Canlılarda vücut ısısının kolay kolay
değişmemesi sağlanmış olur.
-
Ayrıca
suyun yavaş soğuması ortamın ısınmasına neden olur. Bu durum kıyı bölgelerin
ılıman olmasını; deniz, göl ve okyanuslarda canlıların yaşaması için ortam
sıcaklığının dengede kalmasını sağlar.
5. Suyun buharlaşma ve yoğunlaşma özelliği:
-Su döngüsünün gerçekleşmesini sağlar.
-Terleme ile metabolik atıkların atılmasını ve vücut
ısısının düzenlenmesini sağlar.
Suyun
buharlaşma ısı yüksektir ve bu yüzden ani sıcaklık değişimlerinde gaz haline
geçerek vücut ısısının ayarlanmasında etkili olur.
6. Buzun su üstünde yüzme özelliği;
-
Su molekülleri yeteri kadar soğuduğunda, birbirlerinden uzaklaşarak
buz oluşur. Buz sudan hafif olduğu için su üstünde yüzer.
Buzun su üzerinde yüzmesi sudaki canlılar için
oldukça önemlidir. Oluşan buz tabakası yalıtım vazifesi görerek alttaki suda
canlıların hayatta kalma şansını artırır.
-Ayrıca;
-Suyun fotosentezde
kullanılması sonucunda besin ve oksijen oluşur.
-Besinlerin sindirimi su
ile olur.
-Su canlılarda hareket
yeteneğini arttırır.
-Enzimatik reaksiyonların
gerçekleşmesi için ortamda en az %15 oranında su bulunmalıdır.
-Su, otsu bitkilerin dik
durmasını sağlar.
|
|
SORU 1.
“Su
hayattır. Susuz bir yaşam düşünülemez.”
Buna göre aşağıda verilen suyun
özelliklerinden hangisi yaşamsal öneme sahip olmayabilir?
A) Çözücü özelliği
B) Seyreltici özelliği
C) Yüzeyden donması
D) Yüzey geriliminin yüksek olması
E) Enzimlerin çalışmasına uygun ortam
oluşturması
SORU 2.
Aşağıdaki tabloda verilen bilgileri değerlendirerek
karşısına doğru (D), Yanlış (Y) şeklinde cevaplandırınız.
Bilgiler
|
D/Y
|
Su, polar yapılı
olduğundan, apolar maddeleri çözmez.
|
|
Su molekülleri
birbirlerine kovalent bağlarla bağlıdır.
|
|
Su molekülleri
birbirlerini iter.
|
|
Suyun buharlaşma ve öz
ısısı yüksektir.
|
|
Fotosentez sırasında
atmosfere verilen oksijen, sudan çıkar.
|
|
Hücresel solunumda enerji
hammaddesi olarak kullanılabilirler.
|
|
Hücrelerde oksijenli
solunum sonucu oluşabilir.
|
|
SORU 3. Bazı böcek türlerinin su
üzerinde yürüyebilmesi, suyun hangi özelliğine bağlanabilir?
A) Öz ısısının yüksek olmasına
B) Molekülleri arasındaki hidrojen
bağlarının varlığına
C) Hem katı hem sıvı hem de gaz hâlinde
olabilmesine
D) +4 °C’de en yoğun hâlde bulunmasına
E) İyi bir çözücü olmasına
SORU 4. Suyun özellikleri ile ilgili
olarak aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
A) Fotosentezde üretilen glikozun
oksijen kaynağıdır.
B) Bitkilerin topraktan mineral alımını
sağlar.
C) Yüzeye tutunma özelliğine kohezyon
denir.
D) Suyun yavaş soğuması ortamı da
soğutur.
E) Zehirli metabolik atıkları
yoğunlaştırır.
SORU 5.
İnsan, fizyolojik gereksinimi olan suyu her gün
düzenli olarak karşılamak zorundadır.
Buna göre insanlar günlük su
gereksinimlerini;
I. İçme suyu başta olmak üzere diğer
içeceklerden
II. Tüketilen besinlerin bileşimindeki
sudan
III. Besinlerin sindirilmesi sırasında
kullanılan sudan
IV. Hidrojen içeren besinlerin
oksidasyonu ile oluşan metabolik sudan
olmak üzere verilenlerin hangisi
veya hangileri ile karşılayabilir?
A) Yalnız I B) I ve II
C) I, II ve III
D) I, II ve IV E) I, II, III
ve IV
SORU 6.
Hayvansal organizmalar, bünyelerindeki suyun
%20’sini kaybettiğinde ölüm tehlikesi ortaya çıkmaktadır. Bu durumun
oluşmasında suyun aşağıda verilen görevlerinden hangisinin etkisi yoktur?
A) Böbreklerin çalışmasını sağlaması
B) Vücuttan toksik maddelerin
atılmasını sağlaması
C) Vücut sıcaklığını normal düzeyde
tutması
D) Kanın akışkanlığında sağlaması
E) Fotosentez ve kemosentezde hidrojen
kaynağı olarak görev yapması
SORU 7. (2015 YGS)
Vücut sıcaklığı yükseldiğinde insan
derisindeki ter bezlerinden sıvı salgılanarak vücut sıcaklığı düşürülmeye
çalışılır.
Vücut sıcaklığının düşürülmesinde,
salgılanan sıvı içerisindeki suyun hangi özelliğinden yararlanılmaktadır?
A) Suyun bir çözücü madde olması
B) Suyun özgül ısısının yüksek olması
C) Suyun +4 0C de en yoğun
olması
D) Su moleküllerinin yüzey gerilimi
oluşturabilmesi
E) Su moleküllerinin adezyon yapması
SORU 8. İnorganik bileşiklerle
ilgili olarak;
I. Canlıda yapım, onarım ve düzenleyici
görevleri vardır.
II. Sindirime uğramadan hücre zarından
kolaylıkla geçebilir.
III. Bazı canlılarda enerji kaynağı
olarak kullanılabilir.
yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız II B) I ve
II C) II ve III
D) I ve III E) I, II ve III
CEVAPLAR ve
ÇÖZÜMLERİ
1.
Yüzey geriliminin yüksek olması canlı için hayati
öneme sahip değildir.
Cevap D
2.
Bilgiler
|
D/Y
|
Su, polar yapılı
olduğundan, apolar maddeleri çözmez.
|
D
|
Su molekülleri
birbirlerine kovalent bağlarla bağlıdır.
|
Y
|
Su molekülleri
birbirlerini iter.
|
Y
|
Suyun buharlaşma ve öz
ısısı yüksektir.
|
D
|
Fotosentez sırasında
atmosfere verilen oksijen, sudan çıkar.
|
D
|
Su,
hücresel solunumda enerji hammaddesi olarak kullanılabilirler.
|
Y
|
Su, hücrelerde oksijenli
solunum sonucu oluşabilir.
|
D
|
3.
Hidrojen bağları ile su moleküllerinin birbirini
çekmesi, su yüzeyinde bir yüzey gerilimi oluşturur. Bazı böceklerin su
üzerinde yürümesi bu sayede olur.
Cevap: B
4.
Fotosentezde üretilen glikozun oksijeni CO2’den
gelir. Suyun yüzeye tutunma özelliğine adhezyon denir. Suyun yavaş soğuması
ortamı ısıtır. Su zehirli atıkları seyreltir. Bitkiler topraktaki mineralleri
suyun çözücü özelliği sayesinde alır. Cevap: B
5.
I, II ve IV. öncüller doğrudur. Besinlerin
sindiriminde su harcanır, oluşmaz. III, yanlış.
Cevap D
6.
Hayvansal organizmalar dediğine göre fotosentez ve
kemosentezde hidrojen kaynağı olarak görev yapmasının bir etkisi olamaz.
Cevap:
E
7.
Suyun özgül ısısının yüksek olması nedeniyle
buharlaşma sırasında artan ısının dışarı verilmesini sağlayarak vücut ısısını
düşürür. Cevap: B
8.
İnorganiklerin yapım, onarım ve düzenleyici görevleri
vardır. Sindirilmeden emilerek kana karışır. Kemozentezde bazı inorganikler
enerji kaynağı olarak kullanılırlar.
Cevap: E
|