CANLI ALEMLERİ VE ÖZELLİKLERİ (PROTİSTLER, BİTKİLER VE MANTARLAR)

9. SINIF ÜNİTE, KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALARI

9.3.2. Canlı Âlemleri ve Özellikleri

Anahtar Kavramlar

arkeler, bakteriler, bitkiler, hayvanlar, mantarlar, protistler, virüsler

9.3.2.1. Canlıların sınıflandırılmasında kullanılan âlemleri ve bu âlemlerin genel özelliklerini açıklar.

a. Bakteriler, arkeler, protistler, bitkiler, mantarlar, hayvanlar âlemlerinin genel özellikleri açıklanarak örnekler verilir. Hayvanlar âleminin dışında diğer âlemlerin sınıflandırmasına girilmez.

3. PROTİSTLER

- Bu âlemdeki canlıların hepsi ökaryot hücrelidir.

- Bu gruptaki canlılar bir hücreli, çok hücreli, mikroskobik, makroskobik, ototrof ya da heterotrof olabilir.

-Hem ototrof hem de heterotrof olanları vardır.

- Amip ve paramesyum gibi protistalar, bakteriler ve diğer küçük canlıları yiyerek beslenir. Ancak hayvanlardan farklı olarak bunlar bir hücrelidir.

- Bu grubun bazıları ise bitkiler gibi fotosentez yaparak kendi besinini kendisi üretir. Ancak bitkiler gibi kök, gövde ve yaprakları yoktur. Örneğin öglena. Öglena ışık olduğunda fotosentez yapar. Bu yönüyle ototrof, ışık olmadığında hazır beslenir. Bu yönüyle de heteretrotur.

- Cıvık mantarlar, ölü organizmaları ayrıştırdıklarından mantarlara benzer özellikler gösterir. Ancak mantarlarda görülen hücre duvarındaki kitin maddesi bu canlılarda yoktur ve bu canlılar aktif bir şekilde hareket eder.

- Hareketsiz ve hareketli olanları vardır. Hareketli olan türlerin yalancı ayak, kamçı, sil gibi yapıları bulunur.

- Üremeleri eşeysiz veya eşeyli olarak gerçekleşir.

-Sporla çoğalabilen bazı protistler, birçok omurgalı ve omurgasız hayvanda parazit olarak yaşar ve çeşitli hastalıklara neden olur. Örneğin çeçe sineği tarafından bulaştırılan uyku hastalığının, tatarcık sineği ile bulaştırılan şark çıbanının ve anofel cinsi sivrisineğin dişisi tarafından bulaştırılan sıtma hastalığının sebebi sporla çoğalan parazit protistlerdir.

-Tatlı sularda yaşayanlarında kontraktil koful bulunur. (Tuzlu sularda yaşayanlarda bulunmaz.)

-Nemli topraklarda, küçük su birikintilerinde, hayvanların vücut sıvılarında vb. çok farklı ortamlarda yaşar.

- Bazı protistler tüketici olmaları ile hayvanlara benzer özellikler gösterir. Bu protistler protozoon olarak isimlendirilir. Tüm protozoonlar tek hücreli canlı organizmalar ya da ölü organik materyaller ile beslenir.

- Bazı protistler ise üretici olmaları sebebi ile bitkilere benzer özellikler gösterir. Bu protistler algler olarak isimlendirilir. Algler bir hücreli ya da çok hücreli olabilen fotosentetik protistlerdir. Selülozdan oluşan hücre duvarı vardır. Glukozu nişasta formunda depo ederler. Algler yeşil dışında içerdikleri diğer renk pigmentleri sayesinde farklı renklerde (mor, kırmızı, kahverengi, sarı) görülebilir, hatta alglerin bu renkleri sınıflandırmalarında da kullanılır. Alglerin büyük bir çoğunluğu suda yaşamakta ve güneş enerjisini kullanarak organik besin üretmektedir. Tek hücreli, suda yaşayan fitoplanktonlar, hem diğer organizmalar için hem de doğal döngü için oldukça önemli canlılardır.

-Yakamoz, mikroskobik bir deniz canlısının çıkardığı ışık sonucu oluşur. Genelde Ay’ın deniz yüzeyinde yansıması olduğu sanılır. Oysa bu “mehtap”tır. Yakamozun gözlemlenebilmesi için diğer ışık kaynaklarının (güneş, ay ve şehir ışıkları) yakamoz ışıklarını bastırmaması gerekir.

4. BİTKİLER ALEMİ

- Bitkilerin en önemli özelliği kloroplastlarında klorofil içermeleridir. Klorofilleri sayesinde ışık enerjisini kullanarak inorganik maddelerden organik madde üretir. Böylece kendi besinlerini kendileri sentezler.

Tam parazit bitkilerde kloroplast bulunmaz. Bu nedenle fotosentez de yapamaz.

-Ökaryot hücre yapısında çok hücreli canlılardır.

- Ototrof, gelişmiş bir organizasyon yapısına sahip olan bitkiler genellikle toprağa bağlı olarak yaşar. Aktif hareket yapamazlar.

-Selülozdan oluşan bir hücre çeperleri vardır.

-Glikozun fazlasını nişasta şeklinde depo ederler. Yani depo karbonhidratları nişastadır.

-Sinir sistemleri yoktur.

-Basit yapılı bitkilerde çoğalma sporlar oluşturarak metagenez (döl değişimi) ile olurken; gelişmiş bitkilerde tohum ile eşeyli, vejetatif üreme çeşitleri ile eşeysiz olur.

- Bitkiler, damarsız tohumsuz, damarlı tohumsuz ve damarlı tohumlu olmak üzere üç gruba ayrılır. (Müfredat gereği sadece bu grupların genel özellikleri verilecektir.)

1. Damarsız Tohumsuz   Bitkiler

-İletim demetleri yoktur. Çiçeksiz bitkilerdir. En tanınmışları karayosunları ve ciğer otlarıdır.

2. Damarlı Tohumsuz Bitkiler

-İletim demetleri bulunur. Çiçeksiz bitkilerdir. Bu bitkilerin gerçek kök, gövde ve yaprakları vardır. Ilık ve nemli bölgelerde yaşar. Rizom adı verilen toprak altı gövdelere sahiptir. Tohumları yoktur. Sporla çoğalır. Metagenez görülür.

- Damarlı tohumsuz bitkilere kibrit otları, atkuyrukları ve eğrelti otu örnek verilebilir.

3. Damarlı Tohumlu Bitkiler

a. Açık Tohumlu Bitkiler:

-Çoğunlukla ağaç, ağaçık ya da çalı biçiminde bitkilerdir. Otsu formları yoktur.

-Çok çeneklidirler.

-Genellikle yapraklarının tamamını birden dökmediği için dört mevsim yeşil kalabilir.

-Çok yıllıktır ve yaprakları çoğunlukla iğnemsidir. Bununla birlikte pulsu, yelpaze, şeritsi ya da tüysü tipte yapraklı olanları da vardır.

- Gerçek çiçekleri yoktur. Meyveleri yoktur.

-Tohum meyve içinde değil, kozalak yapraklarının altında, açıkta bulunur.

-Örnek: Çam, ardıç, ladin, köknar, sedir, servi gibi…

b. Kapalı Tohumlu Bitkiler

-Yapıları bakımından yeryüzünün en gelişmiş bitkileridir.

-Gerçek çiçek, meyve ve tohumları vardır.

-Tohum, yumurtalık içinde yer alır. Yumurtalık gelişerek meyveyi oluşturur.

- Tohumdaki çenek sayısına göre tek çenekli ve çift çenekli olarak ikiye ayrılır. (Çenek: Embriyonun bir kısmını oluşturan, bazı bitkilerde besin deposu görevini yapan ve ilk oluşan yapraklara çenek denir.)

Açık tohumlu bitkiler ile Kapalı tohumlu bitkilerin karşılaştırılması

Tek Çenekli Bitkiler ile Çift Çenekli Bitkilerin Karşılaştırılması

5. MANTARLAR

-Genellikle çok hücreli heterotrof ökaryotlardır. Mayalar, bir hücreli mantarlardır. Bazıları çok çekirdeklidir.

-Klorofil ve kloroplast bulundurmazlar. Bu yüzden fotosentez yapamazlar.

-Çoğu kitinden yapılmış hücre çeperleri vardır.

-Glukozu glikojen şeklinde depo ederler.

-Kök, gövde veya yaprakları yoktur. Saprofit veya parazit olarak yaşayabilirler.

-Bir hücreli mayaların dışında mantarların yapısında hif denilen ince iplikçikler bulunur. Hifler birbiri içinde dallanıp birleşerek miselleri oluşturur. Mantar, miselleri aracılığıyla bulunduğu ortama tutunur.

- Bu yapılardan dışarı bırakılan enzimler aracılığıyla büyük organik moleküller sindirilir. Sindirilmiş besinler miseller yardımıyla emilerek alınır.

- Mantarlar tomurcuklanma ve sporlanma gibi eşeysiz üremenin yanında eşeyli üreme de gerçekleştirirler. Bazı türlerinde metagenez de görülür.

- Sporla çoğalmaları ve genellikle hareketsiz olmaları nedeniyle bitkilere benzer.

Mantarlarda Üreme

-Mantarların üremesi sporlar yardımıyla gerçekleşir. Rüzgâr gibi fiziksel faktörler yardımıyla çevreye yayılan sporlar uygun bir ortam bulduklarında büyüyüp gelişerek mantarları oluşturur.

-Sporlar çok büyük miktarlarda üretilir. Sporlar hem üremeyi kolaylaştıran hem de mantarın farklı bölgelere yayılmasını sağlayan bir yapıya sahiptir.

- Şapkalı mantarlar yer altındaki miselyumdan uzanan üreme yapılarıdır. Şapkalar sporların havaya yayılmasını sağlar.

Mantarların Önemi

-Mantarlar ölü bitki ve hayvan kalıntılarının çürüyerek toprağa karışmasında rol oynar. Bu olayla toprak besin maddesi açısından zenginleşirken mantarlar yeryüzünde madde döngüsünde rol oynamış olur. Madde döngüsü yaşamın devamı için gereklidir.

-Mantarlar birçok bitkinin en büyük yardımcısıdır. Topraktaki mineralleri ve suyu almalarına yardım ederler.

- Ekolojik öneminin yanı sıra mantarlar insan sağlığı ve beslenmesi açısından büyük öneme sahiptir. Antibiyotik ve diğer ilaçların üretiminde, ekmeğin kabarmasında, bira ve şarabın üretiminde ayrıca besin olarak mantarlardan yararlanılır.

Faydalarının yanı sıra, insanlar ve bitkiler üzerinde parazit olarak yaşayarak hastalığa veya zehirlenmelere neden olabilirler.

-Mantar zehirlenmeleri bazen kişilerin ölümüne yol açabildiğinden, aslında en doğrusu doğadan toplanılan mantarları hiç yememektir. Mantar yetiştiricileri tarafından yetiştirilen kültür mantarı zehirsizdir ve güvenle tüketilebilir.

SORU 1. (2023-TYT/FEN)

Bakteriler ve Protista alemine ait canlı türleri

incelendiğinde aşağıdakilerden hangisi her iki grup

için ortak değildir?

A) Tek hücreli türlerin bulunması

B) Fotosentez yapabilen türlerin bulunması

C) Hastalık yapabilen türlerin bulunması

D) Eşeysiz çoğalabilen türlerin bulunması

E) Fagositoz yapabilen türlerin bulunması

SORU 2. (2022-TYT/FEN)

Mantarlar aleminde yer alan canlılarda aşağıdaki

özelliklerden hangisi ortak değildir?

A) Hücrelerinde çekirdek zarına sahip olma

B) Heterotrof beslenme

C) Hücre duvarına sahip olma

D) Çok hücreli olma

E) Hücrelerinde organellere sahip olma

SORU 3. (2019-TYT/FEN)

Mantarlarla ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi

yanlıştır?

A) Moleküler verilere göre mantarlar bitkilerden daha çok hayvanlara benzerlik göstermektedir.

B) Bazı mantar türleri, birçok bitkinin topraktan mineral

alımında işlev görür.

C) Bazı mantar türleri ilaç üretiminde kullanılmaktadır.

D) Bazı mantar türleri doğadaki madde döngülerinde ayrıştırıcı olarak işlev görür.

E) Mantarlar, yoğurt üretiminde fermantasyonu

gerçekleştirir.

SORU 4. (2016-LYS2/BİY)

Eşeyli üremeyle çoğalan otsu bir çiçekli bitkiyle ilgili olarak aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

A) Açık tohumlu olabilir.

B) Tek çenekli olabilir.

C) Üremelerinde çifte döllenme görülür.

D) Yaprakları paralel damarlı olabilir.

E) Tohumlarında endosperm bulunur.

SORU 5. Protisler ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?

A) Mantar, bitki veya hayvan olmayan tüm ökaryotları içerir.

B) Çoğu bir hücrelidir.

C) Hem kemoototrof hem de heterotrof olan örnekleri vardır.

D) Nemin olduğu hemen her yerde bulunabilirler.

E) Bir protist olan tek hücreli algler mikroskobik olan fitoplanktonlarıın elemanıdır.

SORU 6. (2022-TYT/FEN)

Mantarlar aleminde yer alan canlılarda aşağıdaki özelliklerden hangisi ortak değildir?

A) Hücrelerinde çekirdek zarına sahip olma

B) Heterotrof beslenme

C) Hücre duvarına sahip olma

D) Çok hücreli olma

E) Hücrelerinde organellere sahip olma

SORU 7. Ayrıştırıcı mantarlarla ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?

A) Bitki büyümesi için önemli olan inorganik besin elementlerinin ekosistemde depo edilmesini sağlarlar.

B) Mantar hifleri bitki hücre çeperlerindeki selüloz dahil, polimerleri sindirebilir.

C) Ormanlardaki organik döküntüleri ve çöpleri ayrıştırabilirler.

D) Mantarlar ile birlikte ekosistemin en önemli ayrıştırıcıları arkelerdir.

E) Hücre dışı sindirim enzimleri çok faal işlev görür.

SORU 8. Mantarlar aleminde bulunan bir canlı aşağıdaki özelliklerden hangisine kesinlikle sahip değildir?

A) Saprofit beslenme

B) CO₂ özümlemesi yapamama

C) Bir yere bağlı yaşama

D) Sporla üreme

E) Hücre duvarında selüloz bulundurma

SORU 9.

I. CO₂ özümleyebilme

II. Yer değiştirebilme

III. Kloroplast taşıma

IV. Tek hücreli olma

Yukarıdakilerden hangileri bitkiler ve öglenanın ortak özelliklerindendir?

A) Yalnız I     B) Yalnız III   

C) I ve III     D) lI ve IV       

E) I, II ve III

SORU 10. Bakteri ve prostista aleminde yer alan iki canlı,

I. sitoplazmasında RNA sentezi yapma

II. bir hücreli olma,

III. protein sentezleme,

IV. fotosentez yapma

özelliklerinden hangilerine ortak olarak sahip olabilir?

A) Yalnız II         B) Yalnız III  C) I ve II             D) II ve III              E) II, III ve IV

SORU 11. Algler ile ilgili,

I. Bitkiler aleminde yer alırlar.

II. Bir hücreli ve çok hücreli türleri bulunur.

III. Bir hücreli algler fitoplanktonların elemanıdırlar.

IV. Tatlı su ve deniz ekosistemlerindeki besin zincirinin önemli parçasıdırlar. yargılarından hangileri yanlıştır?

A) Yalnız I     B) Yalnız II     

C) Yalnız III    D) İ ve III        

E) II ve IV

SORU 12.

I. Hücre çeperi bulundurma

II. Bir hücreli üyelere sahip olma

III. Su ve mineral ihtiyacını topraktan karşılama

IV. Mikoriza denilen ortak yaşam şeklini oluşturma

Yukarıdakilerden hangileri hem mantarlar hem de bitkiler aleminde yer alan canlılara ait özelliklerdendir?

A) Yalnız I     B) Yalnız III      C) I ve III   D) III ve IV     

E) I, III ve IV

SORU 13. Protistler, mantarlar ve bitkiler aleminde bulunan canlılar içinde,

I. Ototrof olma

II. Hücre çeperi taşıma

III. Ayrıştırıcı olma

IV. Glukozun fazlasını depolayabilme

özelliklerinden hangilerini ortak olarak gösteren örnekleri vardır?

A) Yalnız II      B) Yalnız IV      C) II ve IV       D) I, II ve IV     E) II, III ve IV

CEVAPLAR ve ÇÖZÜMLER

1. Protistalardan fogositoz yapan örneği vardır. Amip gibi ancak bakteriler fagositoz yapamaz.

Cevap: E

2. Maya mantarları tek hücrelidir.Cevap: D

3. Yoğurt üretiminde fermantasyonu

yoğurt bakterileri gerçekleştirir.

Cevap: E

4. Açık Tohumlu bitkiler, çoğunlukla ağaç, ağacık ya da çalı biçiminde bitkilerdir. Otsu formları yoktur.

Cevap: A

5. Protistler içinde kemoototrof olan oktur. Hem fotootorof hem de heterotrof olan örneği vardır. (Öglena gibi). 

Cevap: C

6. Mantarlar aleminde maya mantarları tek hücrelidir. Şapkalı mantarlar çok hücrelidir. Dolayısı ile çok hücrelilik ortak değildir.

Cevap: D

7. Mantarlar ile birlikte ekosistemin en önemli ayrıştırıcıları arkeler değil bakterilerdir. Bilinen ayrıştırıcı arke yoktur. Cevap: D

8. Mantarlar kitinden oluşan hücre çeperine sahiptirler.

Cevap: E

9. Öglenanın bitkilerle ortak özelliği kloroplastları sayesinde fotosentez yapmasıdır. Dolayısı ile CO₂ özümlemesini fotosentezde yapar. Öglena tek hücrelidir. Bitkiler çok hücrelidir. Öglena kamçısı ile aktif yer değiştirebilir. Bitkiler ise aktif yer değiştiremezler.Cevap: C

10. Sitoplazmasında RNA sentezlenmesi için DNA’nın bulunması gerekir. Oysa ökaryot hücrelerin sitoplazmasında DNA yoktur. RNA sentezi de olmaz.

Cevap: E

11. Alglerin, tek hücreli ve çok hücreli (deniz yosunları) örnekleri vardır. Protistler aleminde sınıflandırılır. Bitkiler aleminde değil. Cevap: A

12. Hücre çeperi bulundurma, su ve mineral ihtiyacını topraktan karşılama, mikoriza denilen ortak yaşam şeklini oluşturma mantar ve bitkiler için ortaktır. Mikoriza mantar hifleri ile bitki kökleri arasındaki mutualist birlikteliktir. Mantar hifleri bitki köklerinin emilim yüzeyini artırır. Bitkinin su ve mineral alımını kolaylaştırır. Hifler ise kök hücrelerinden besin temin eder.

Mantarların ir hücreli üyeleri (maya mantarları) vardır. Fakat bitkilerin tamamı çok hücrelidir. Cevap: E

13.  Prptistler ve bitkilerde ototrof olanlar var ancak mantarların hepsi heterotroftur. Protistlerden alglerde, mantarlarda ve bitkilerde hücre duvarı var. Protislerde ve mantarlarda ayrıştırıcı var ama bitkilerde yok. Glukozun fazlasını depo etme bütün canlılarda ortaktır.

Cevap: C