EŞEYSİZ ÜREME

10. SINIF ÜNİTE, KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALARI

10.1.1.3. Eşeysiz üremeyi örneklerle açıklar.

a. Eşeysiz üreme bağlamında bölünerek üreme, tomurcuklanma, sporla üreme, rejenerasyon, partenogenez ve bitkilerde vejetatif üreme örnekleri verilir. Sporla üremede sadece örnek verilir, döl almaşına girilmez.

b. Eşeysiz üreme tekniklerinin bahçecilik ve tarım sektörlerindeki uygulamaları (çelikle ve soğanla üreme şekilleri) örneklendirilir.

-EŞEYSİZ ÜREME

-Bir canlının tek başına, gamet oluşumu ve döllenme olmaksızın yeni bireyler oluşturmasıdır.

-Bazı ökaryot canlılar ile prokaryotların çoğu eşeysiz olarak çoğalır. Çok hücreli organizmalardan bazı omurgasız hayvanlar, algler ve gelişmiş bazı bitkiler de eşeysiz üreme ile çoğalabilir.

Eşeysiz Üremenin Genel Özellikleri.  

1.En belirgin özelliği tek atanın varlığıdır. Cinsiyet yoktur.

2.Üreme organları görev almaz, gamet oluşumu ve döllenme yoktur.

2. Temeli mitoz bölünmeye dayanır.

3. Oluşan yeni canlılar bütün özellikleri ile birbirlerine ve ata canlıya benzerler.

4. Kalıtsal çeşitlilik sağlamaz (Mutasyon olmadığı sürece)

5. Eşeysiz üremenin evrime katkısı yoktur.

6. Hızlı üreme şeklidir.

7. Eşeysiz üreme ile kazanılan özellikler değişmeden nesillere aktarılır. Bu nedenle de eşeysiz üreyen canlıların değişen ortam koşullarına uyum yapma şansı oldukça azdır.

8. Bazı canlılarda hem eşeyli hem de eşeysiz yolla üreme görülür. Hurma, çilek vb. bitkiler eşeyli üreme yoluyla tohum oluştursa da bu bitkilerin tarımsal üretimi genellikle eşeysiz yollarla yapılır.

- Eşeysiz üreme; bölünerek üreme, tomurcuklanma, sporla üreme, rejenerasyon, partenogenez ve bitkilerde vejetatif üreme olmak üzere çeşitleri vardır.

1. İKİYE BÖLÜNME

Prokaryot hücre tipine sahip bakteri ve arkeler ile ökaryot hücre tipine sahip, amip, paramesyum ve öglena tek hücrelilerde görülür.

-Bakterilerde bölünme DNA’sının eşlenmesi ile başlar. DNA eşlenmesi tamamlanınca DNA’lar birbirinden ayrılır. Bakteri hücre zarı içeriye doğru çöker. Sonra da hücre duvarı oluşarak iki yavru bakteri oluşmuş olur. 

-İki bölünmede birey sayısı geometrik artış (2, 4, 8, 16, 32 …) gösterir.

2. TOMURCUKLANMA

-Canlı üzerinde oluşan bir çıkıntının gelişerek ana canlıya benzer bir döl oluşturmasıdır. Oluşan tomurcuklar ana canlıdan ayrılıp bağımsız yaşayabileceği gibi ana canlı ile birlikte de koloni oluşturarak yaşayabilir. 

-Tomurcuklanma, bira mayası gibi bazı bir hücreli canlılarda, hidra, mercan gibi omurgasızlarda, ciğer otları gibi bazı tohumsuz bitkilerde görülür.

Şekil: Maya hücresinde tomurcuklanma ile eşeysiz üreme

3. REJENERAASYON (YENİLENME)

-Bazı canlıların kopan vücut kısımlarının kendilerini tamamlayarak yeni bireylere dönüşmesidir.

Şekil: Planaryada rejenerasyon ile üreme

- Rejenerasyon ile üremeye en güzel örnek, bir cins yassı solucan olan planaryalarda görülür. Yenilenme yeteneği çok fazla olan planaryalarda bölünen her parça, baş bölgesine olan uzaklıkla orantılı olarak eksilen kısımlarını yeniler. Böylece her parçadan yeni bir planarya oluşur.

-Denizyıldızının bazı türleri kopan kolunu yenilerken bazılarında da kopan her bir kol kendini tamamlayarak yeni bir deniz yıldızı meydana getirir. Böylece eşeysiz üremeyle yeni bireyler oluşur.

-Kuş ve memelilerde rejenerasyon doku düzeyindedir. Üremeyi sağlamaz.

4. SPORLA ÜREME

-Olumsuz koşullara dayanıklı, sağlam bir örtü ile kaplı olan ve spor olarak adlandırılan özelleşmiş hücrelerin uygun koşullarda gelişerek yeni canlıyı oluşturmasıdır.

Bir çok mantar türünde, plazmodyum gibi bazı tek hücrelilerde ve karayosunu, eğrelti otu gibi çiçeksiz bitkilerde görülür.

-Sporlar “n” kromozomludur ve döllenme yeteneği yoktur. Uygun ortamlarda mitoz ile haploit bireyler oluşturabilirler.

5. PARTENOGENEZ

-Döllenmemiş yumurta hücresinden yeni bireyin meydana gelmesidir.

-Eklem bacaklılardan arılarda, su pirelerinde, karıncalarda, yaprak bitlerinde ve bazı kelebeklerde görülen üreme şeklidir.

-Eklem bacaklıların dışında bazı balık türlerinde, kurbağalarda, sürüngenlerde ve bazı kuşlarda da partenogenezle eşeysiz üreme görülebilir.

Bal Arılarında Partenogenez

-Bir bal arısı kovanında kraliçe arı, işçi arılar ve erkek arılar bulunur.

- Döllenmiş yumurtadan gelişen kraliçe ve işçi arılar dişidir.

-Polenle beslenen dişi larvalar işçi arı, arı sütüyle beslenenler kraliçe arı olur.

- Kraliçe arı 2n kromozomlu olup üretkendir, mayoz bölünmeyle n kromozomlu yumurtaları üretir. Kovandaki en iri, en gösterişli arı, kraliçe arıdır.

- İşçi arılar 2n kromozomludur ancak üreme yetenekleri körelmiş, kısır bireylerdir. Küçük vücutlu olan bu arılar, balın üretimi, larvaların beslenmesi ve kovanın bakımından sorumludur.

- Erkek arılar döllenmemiş yumurtanın gelişmesiyle yani partenogenez ile oluşur. Bunlar sperm üretiminden sorumlu, n kromozomlu bireylerdir. Spermlerini mitoz bölünmeyle üretirler.

Şekil: Bal arısında partenogenez ile eşeysiz üreme

Arılardaki Partenogenezle ilgili önemli uyarılar!!!

1. Döllenme sonucu oluşan bireyler kesinlikle dişidir.

2. Kromozom durumu cinsiyetin belirlenmesinde etkilidir. Diploit (2n) kromozomlu ise dişi, haploit (n) kromozomlu ise erkektir.

3. Erkek arılarda spermler mitoz bölünme ile oluşur. Dolayısı ile spermlerin hepsinin kalıtsal bilgisi aynıdır.

4. Tüm erkek arıların kalıtsal bilgisi aynı değildir. Çünkü erkek arılar mayoz bölünme ile oluşan yumurtanın döllenmeden gelişmesi ile oluşur.

5. Erkek arılarda her bir karakter için yalnız bir gen bulunur. Bu nedenle tüm genler etkisini fenotipte gösterir.

Omurgalılarda Partenogenez

-Omurgalılardan olan kamçı kuyruklu kertenkelelerin bazı türlerinde sadece partenogenezle üreme görülür.

-Bu türlerde yalnız dişi bireyler vardır. Üreme mevsiminde bazı dişiler, erkek rolü üstlenerek çiftleşme taklidi yapar.

-Bu sayede dişi bireyin yumurtlaması sağlanır.

-Yumurta hücreleri meydana gelirken mayoz II'de oluşan n kromozomlu yumurta hücresi ile yok olması beklenen n kromozomlu kutup hücresi yan yana gelir.

-Yumurta hücresinin kromozomu ile kutup hücresinin kromozomları kaynaşır.

-Böylece yumurta döllenmeden gelişerek 2n kromozomlu bireyleri oluşturur.

-Ergin bireyin hücreleri 2n kromozomludur.

-Ergin bireyler 2n kromozomlu oldukları için bu partenogeneze diploit partenogenez adı verilmektedir.

-Döllenmemiş hindi yumurtalarının %30-40’ı partenogenezle belirli embriyonik evrelere kadar gelişebilir.

-Tavuk yumurtalarının ortalama 1/10 000'inde döllenmeden partenogenezle gelişme sonucu horoz meydana geldiği görülmüştür.

Deneysel Partenogenez

-Normal olarak partenogenetik gelişime uğramayan türlerin

yumurtaları sıcaklık, pH ve ortamdaki suyun tuzluluk dereceleri değiştirilerek ya da yumurta kimyasal ve mekanik uyarıcılarla uyarılarak döllenmeden, yapay olarak geliştirilebilir. Bu olaya deneysel partenogenez denir. Örneğin kurbağa yumurtasına toplu iğne ucuyla dokunulduğunda yumurta döllenmiş gibi uyarılır ve kromozomlarını eşleyerek bölünmeye başlar.

-Eklembacaklılarda, bazı balıklarda, kurbağalarda, bazı sürüngenlerde ve kuşlarda da deneysel partenogenez görülür.

6. VEJETATİF ÜREME

Bir bitikinin kesilmiş veya kopan yaprak, dal, gövde gibi parçalarının köklenerek yeni bir bitki oluşturmasıdır.

-Vejetatif üreme mitoz bölünme ve yenilenme esasına dayanır.

-Başlıca çeşitleri:

a. Çelikle üreme: Ağaçların dallarından alınan çubukların nemli toprakta veya özel bileşimli suda köklendirilmesi ile bir bitkiden çok sayıda yeni bitki geliştirilmesidir.

-Aşılama: İki bitki parçasının, bir bitkiymiş gibi kaynaşıp büyüyecek şekilde birleştirilmesi tekniğine aşılama denir. Eklenen parça yeni bitkinin üst kısmını meydana getirir, bu parçaya aşı denir; bitkinin alt kısmını ve kökünü meydana getiren bölüme ise anaç adı verilir.ir bitkiden alınan dal aynı türün farklı çeşitlerine veya yakın akraba türlerine aşılanır. Böylece farklı türlerin ya da çeşitlerin en iyi özellikleri bir bitkide birleştirilmiş olur.

Örneğin üstün kaliteli üzüm üretmek için meyve kalitesi yüksek aşı, topraktaki hastalık etkenlerine dayanıklı anaca uygulanır.

b. Yumru ile üreme: Patates, yer elması gibi bitkilerin yumruları, besin depolamak için özelleşmiş şişkin gövde kısımlarıdır. Yumru gövde üzerinde bulunan gözlerden gelişen sürgünler, yavru bitkileri oluşturur. Soğan, sümbül, lale, sarımsak gibi bitkilerin yassı gövdelerindeki gözler gelişerek genetik yapıları aynı olan yavru bitkileri oluşturur.

c. Sürünücü gövde (stolon) ile üreme: Çilekte olduğu gibi gövde görevini üstlenen yapılar toprak üzerinde ya da altında sürünerek belirli aralıklarla kök salar ve yeni bitkiyi oluşturur.

d. Soğan (rizom) gövde ile üreme: Ayrık otu, zencefil, sümbül, lale, sarımsak gibi bitkilerin rizom gövdeleri toprak altında kalan gövdelerdir. Rizom gövde üzerinde bulunan gözlerden gelişen sürgünler de ana bitkiyle aynı genetik yapıya sahip yeni bitkiler oluşturur.

e. Daldırma yöntemi ile üreme:

-Bu yöntemde bitkinin toprağa yakın yerlerden çıkan bir dal bükülür.

-Yere değen kısmının toprakla örtülmesi ve ucunun toprağın dışına çıkarılması sağlanır.

-Gömülen kısım köklendiğinde ana bitkiden ayrılarak yeni bitki elde edilmiş olur.

-Bu yöntem kök gelişimi uzun süren bazı bitki türlerinde çelikle üreme yerine kullanılır.

-Fındık, asma, böğürtlen, portakal, mandalina vb. bitkiler bu şekilde çoğaltılabilir.

f. Doku kültürü ile üreme: Steril (mikrop barındırmayan) şartlarda ve yapay bir besin ortamında bitkinin hücre, doku veya organ gibi kısımlarından yeni doku, bitki ya da bitkisel ürünlerin üretilmesidir.

-Doku kültürü tekniği ile istenilen özelliklere sahip bitkilerin yüzlerce, hatta binlerce kopyası oluşturulabilir. Bir çeşit klonlama olan bu teknikten mısır, buğday, pirinç, soya fasulyesi gibi bitkilerin ıslah çalışmalarında faydalanılmaktadır. -Ayrıca melez orkide, manolya, gül, zambak gibi değerli süs bitkilerinin hızlı çoğaltılmasında da doku kültürleri kullanılır.

-Doku kültürü yönteminin aşamaları:

1. Virüs içerme olasılığı daha düşük olan kök ve gövde uçlarından küçük doku parçaları alınır. Bu parçalar besin ortamına konulur.

2. Birkaç gün içerisinde doku hücreleri bölünerek kallus adı verilen düzensiz doku kümesi oluşturulur.

3. Bu kümeden kallus hücreleri ayrılıp büyüme hormonu içeren ortama konulur.

4. Kallustan farklılaşan hücreler kök ve gövdeye sahip küçük bitkiler oluşturur.

-Doku kültürü yönteminin kullanım amaçları:

-Kaybolmakta olan türlerin korunması,

-Üretimi zor olan türlerin çoğaltılması,

-Ticari önemi olan bitkilerden kısa sürede çok sayıda elde edilmesi.

SORU 1. (2024-TYT/FEN)

Aşağıdakilerden hangisi eşeysiz üreme ile gerçekleşmez?

A) Laktik asit bakterilerinin çoğalması

B) Kara yosunlarında sporla yeni bireylerin oluşması

C) Deniz yıldızının kopan kolundan yeni bir birey oluşması

D) Hidralarda tomurcuklanma ile yeni bir bireyin oluşması

E) Bal arılarında kraliçe arının oluşumu

SORU 2. (2010 YGS)

Aşağıdaki durumlardan hangisi sonucunda elde edilen bitkinin kalıtsal yapısının ana bitkiden farklı olması beklenir?

A) Afrika menekşesi yaprağından bir bitki üretilmesi durumunda

B) Bir süs bitkisinin yaprak uçlarındaki küçük bitkiciklerin toprağa düşüp köklenmesiyle tam bir bitki gelişmesi durumunda

C) Patates yumrusunun vejetatif tomurcuk içeren kısımlarının her birinden tam bir bitki elde edilmesi durumunda

D) Elodea’nın kırılmış sürgünlerinden tam bir bitki elde edilmesi durumunda

E) Hurma çekirdeğinin toprağa ekilmesiyle tam bir bitki elde edilmesi durumunda

SORU 3. (2009- ÖSS / FEN-2)

Bir araştırmada, havuç bitkisinin kökünden alınan floem hücrelerinden her birinin, kültür ortamında tam bir bitkiye geliştiği saptanmıştır.

Bu araştırmaya göre, elde edilen bitkilerle ilgili,

I. Hücreleri farklılaşıp özelleştiğinde bazı genlerini yitirmişlerdir.

II. Hücrelerinin tümü çekirdeklerinde aynı genlere sahiptir.

 III. Atasal bitkiyle özdeş bitkilerdir.

yargılarından hangileri doğrudur?

A) Yalnız I         B) Yalnız II         C) Yalnız III

 D) I ve III          E) II ve III

SORU 4. (2013 - LYS2 / BİY)

Aşağıdaki şekilde, bal arılarında üreme şematize edilmiştir.

Bal arılarının üremesinde; yumurta hücreleri mayoz, spermler mitoz bölünme ile meydana getirilmektedir.

Buna göre, aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?

A) Kraliçe arının yumurtaları n kromozomludur.

B) Erkek arılar n kromozomludur.

C) Kraliçe arı 2n kromozomludur.

D) İşçi arılar 2n kromozomludur.

E) Erkek arıların spermleri 2n kromozomludur.

SORU 5. (1998 ÖYS)

Rejenerasyon örnekleri olan;

I. Kertenkelede kopan kuyruğun yerine yeni bir kuyruğun gelişmesi

II. Deniz yıldızının kopan kolundan, yeni bir deniz yıldızının gelişmesi

III. Planaryada, vücudunun arka kısmından kopan bir parçadan, yeni bir planaryanın gelişmesi

IV. Ayrılmış kemik kırıklarından kemik bütünlüğünün yeniden oluşması

şeklindeki olaylardan hangileri, aynı tipte gelişmeye örnektir?

A) I ve II         B) I ve III         C) II ve III

D) II ve IV      E) III ve IV

SORU 6. (1992 ÖSS)

Bir bitkiden, kalıtsal yapısı ana bitkiyle tamamen aynı olan yeni bir bitki elde etmek için,

I. Yumurtanın kendi çiçek tozuyla döllenmesi sonucunda oluşan zigotu, doku kültüründe geliştirme

II. Gövdesinden alınan meristemi, doku kültüründe geliştirme

III. Tohumlarını, ana bitkinin yaşama ortamında çimlendirip geliştirme

uygulamalarından hangileri yapılmalıdır?

A) Yalnız I        B) Yalnız II       C) I ve II

D) I ve III         E) II ve III

SORU 7. (2017-YGS/Fen Bilimleri)

Aşağıdakilerin hangisinde, meydana getirilen yavrular arasında normal olarak, genetik farklılığın olması beklenmez?

A) Hermafrodit olup kendisini dölleyen canlı türlerinde

B) Partenogenezle çoğalan arılarda

C) Sporla çoğalan bitki türlerinde

D) Bitkilerde vejetatif üremeyle elde edilen yavrular arasında

E) Döllenme olayının görüldüğü türlerde

SORU 8. Canlılarda görülen rejenerasyon çeşitlerinden bazıları aşağıda verilmiştir.

I. İkiye bölünen planaryanın her bir parçasından yeni bir planaryanın oluşması

II. Kırılan kemiklerin onarılması

III. Kertenkelenin kopan kuyruğunu yenilemesi

IV. Deniz yıldızının kopan kollarından yeni deniz yıldızlarının gelişmesi

V. Bir kısmı alınan karaciğerimizin, eksilen kısmı tamamlaması

Hangileri doku düzeyinde, hangileri organ düzeyinde ve hangileri eşeysiz üreme sağlayan rejenerasyona örnektir?

Aşağıdaki tabloda yerlerine yazınız.

 SORU 9. Bal arısı popülasyonunu oluşturan bireyler aşağıdaki görselde verilmiştir.

Buna göre;

Bu arıların verilen özellikleri taşıyan arıların karşısındaki kutuya “X” işareti koyarak tabloyu tamamlayınız.

SORU 10. Aşağıdaki şekillere gösterilen üreme çeşitlerinin isimlerini karşılarına yazınız. (Vejetatif üreme değil, çeşidi yazılacak)

CEVAPLAR ve ÇÖZÜMLERİ

1.Bal arılarında kraliçe arının oluşumu eşeyli üreme ile gerçekleşir. CEVAP: E

2. E seçeneğinde verilen hurma çekirdeği döllenme ürünüdür. Eşeyli üreme ile oluşmuştur. Diğer seçeneklerde verilen durumların hepsi eşeysiz üreme örnekleridir. Cevap: E

 3. Soruda verilen yöntem “doku kültürü ile üreme” yöntemidir. Eşeysiz üreme tipidir. Temeli mitoz bölünmedir. Dolayısı ile elde edilen bitkiler atasal bitkiyle özdeş bitkilerdir. Hücreleri farklılaşıp özelleştiğinde bazı genlerini yitirmez, aktif-pasif genler değişebilir. Çekirdeklerindeki genler de aynıdır.

Cevap: E

4. Şemada bal arılarındaki partenogenez verilmiştir. Partenogenezde erkek arılar döllenmemiş yumurtadan oluştuğu için haploit (n)’dir. diploit (2n) olamaz.

Cevap: E

5. I. Kertenkelede kopan kuyruğun yerine yeni bir kuyruğun gelişmesi; organ düzeyinde yenilenmedir.

II. Deniz yıldızının kopan kolundan, yeni bir deniz yıldızının gelişmesi; rejenerasyonla eşeysiz üremedir.

III. Planaryada, vücudunun arka kısmından kopan bir parçadan, yeni bir planaryanın gelişmesi; rejenerasyonla eşeysiz üremedir.

IV. Ayrılmış kemik kırıklarından kemik bütünlüğünün yeniden oluşması; doku düzeyinde yenilenmedir.

Cevap: C

6. I. Zigot, eşeyli üreme ürünüdür. Doku kültüründe çoğaltılması ile ana bitkiden farklı bitki oluşacaktır.

II. Gövdeden alınan meristem hücrelerinden doku kültürü ile yeni bitki elde edilmesi temeli mitoz olan eşeysiz üremedir. Ana bitki ile aynı bitkiler elde edilir.

III. Tohum eşeyli üreme ürünüdür. Çimlendirilmesi ile ana bitkiden farklı bitkiler elde edilir.

Cevap: B

7.

A) Hermafrodit olup kendisini dölleyen canlı türlerinde; Eşeyli üremedir. Farklılık beklenir.

B) Partenogenezle çoğalan arılarda; Mayoz ve döllenme görülür. Farklılık beklenir.

C) Sporla çoğalan bitki türlerinde; sporlar mayoz ile oluşur. Farklılık beklenir.

D) Bitkilerde vejetatif üremeyle elde edilen

yavrular arasında; Eşeysiz üremedir. Farklılık beklenmez.

E) Döllenme olayının görüldüğü türlerde; Eşeyli üremedir. Farklılık beklenir.

Cevap: D

8.

9.

10.