|
11. SINIF ÜNİTE,
KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALARI
11.1.2. Destek ve
Hareket Sistemi
Anahtar
Kavramlar
eklem, kas, kemik,
kıkırdak, tendon
11.1.2.1. Destek
ve hareket sisteminin yapı, görev ve işleyişini açıklar.
a. Kemik, kıkırdak
ve kas doku açıklanır.
b. Destek ve hareket
sisteminin yapısı işlenirken görsel ögeler, grafik düzenleyiciler, e-öğrenme
nesnesi ve uygulamalarından yararlanılır.
c. Kemik ve kas
çeşitleri açıklanır.
ç. Kıkırdak ve
eklem çeşitleri ile vücutta bulunduğu yerlere örnekler verilir. Yapılarına
girilmez.
KAS DOKUSU
-Vücudun kasılıp gevşeme özelliğine
sahip hücrelerden oluşan kas doku, hareket, sindirim, dolaşım, solunum,
boşaltım ve vücut sıcaklığını koruma gibi görevleri gerçekleştirmede
etkilidir.
|
-İnsanlar ömür boyu kullanacakları iskelet kas
liflerine sahip doğarlar; yeni kas lifleri normalde üretilmez. Örneğin
ağırlık kaldırma, iskelet kas liflerinin sayısını artırmaz. Her birinin
kalınlaşmasını sağlar.
|
-Kaslarda hücreler arası madde
bulunmaz. Kas hücresinin sitoplazmasına sarkoplazma, hücre zarına ise sarkolemma
denir. Kas hücrelerinin endoplazmik retikulumuna da sarkoplazmik
retikulum adı verilir, mitokondrilerine sarkozom denir. Kas
hücreleri yüksek enerjiye ihtiyaç duyduklarından çok sayıda mitokondrileri
vardır.
-Sarkoplazmada kasılmayı sağlayan
miyofibril olarak adlandırılan telcikler vardır. Miyofibriller, aktomiyozin
denilen aktin ve miyozin proteinlerinden oluşur.
|
Bütün kas çeşitlerinde aktin miyozin denilen
protein yapılı kas telcikleri bulunur. Ancak düz kaslarda dağınık yer
aldığından bantlaşma göstermezken çizgili ve kalp kaslarında bantlı bir
yapı gösterir.
|
-Vücutta iskelet kası (çizgili
kas), düz kas ve kalp kası olmak üzere üç çeşit kas dokusu vardır.
1. DÜZ KAS
-Hücreleri ince uzun mekik şeklindedir.
-Hücreleri tek çekirdeklidir. Hücrenin
ortasında bulunur.
-Sarkoplazmik retikulum iyi
gelişmemiştir.
- Hücreleri bantlı yapı göstermez.
|
Düz kaslardaki kasılma birimi, sarkomer değil
hücrenin kendisidir. Çünkü düz kasta sarkomer yoktur. Düz kas, hız yerine
gücü korumak için özelleşmiş dokudur.
|
-Otonom sinir sisteminin kontrolünde
çalışır. Bu nedenle isteğimiz dışında çalışan istemsiz kaslardır.
-Kasılmaları çizgili kaslara göre
yavaş, düzenli ve uzun sürelidir, çabuk yorulmazlar.
-Düz kas hücrelerine genellikle biri
sempatik diğeri para sempatik sinirden gelen iki sinir teli bağlanır.
-İç organların yapılarında (dolaşım,
sindirim, solunum, boşaltım ve üreme sistemleri gibi) bulunur.
- Düz
kas hücreleri, yaralanmalardan sonra mitotik aktivite geçirirler.
2. İSKELET KASLARI
(ÇİZGİLİ KASLAR)
-Silindir şeklinde uzun hücrelerden
oluşur. Kas hücrelerine kas lifi denir.
-Hücreler arası zarları eridiğinden
dolayı çizgili kas lifleri çok çekirdeklidir.
-Çekirdekler hücre zarının hemen
altında bulunur.
-Miyofibriller, düzenli aralıklarla
açık ve koyu olarak enine bantlaşmalar gösterir.
-Somatik sinir sistemi kontrolünde çalışır.
Yani istemli çalışır.
-Düz kaslara göre daha hızlı çalışır,
çabuk yorulur.
-Oksijen yetersizliğinde laktik asit
fermantasyonu ile ATP üretirler.
|
-Laktik asit oksidatif kapasitesi yüksek dokular
(kalp ve iskelet kası) için iyi bir enerji kaynağı, böbrek ve karaciğer
gibi dokularda ise glikoz sentezi için bir ön maddedir.
-Kalp kası oksijen düzeyi çok düşük şartlarda
laktik asit üretici, normal şartlarda ise önemli bir oksitleyici dokudur.
|
-Çizgili kas hücreleri
sitoplazmalarında oksijen depolayabilen ve demir içeren miyoglobin
pigmenti taşıdıklarından kırmızı renkte görünürler.
-Miyoglobin yoğun kas faaliyetlerinde
depo ettiği oksijeni mitokondriye aktarır.
|
MERAKLISINA
Çizgili kasların hızlı
kasılmasının nedeni nedir?
-Düz kas hücrelerinin
çoğunda sadece hücrelerin bir kısmı sinir uçları ile bağlantılıdır. Diğer
hücrelere uyartılar bu hücrelerden aktarılır. Buna karşılık çizgili kas
hücrelerinin hepsi bir veya birkaç noktadan sinir uçları ile bağlantılıdır.
Çizgili kasların düz kaslardan daha hızlı çalışmasının nedeni budur. Ayrıca
çizgili kaslar miyelinli nöronlarla bağlantılı iken düz kaslar miyelinsiz
nöronlarla bağlantılıdır.
|
|
KARIŞTIRMAYALIM
-Miyoglobin çizgili ve
kalp kasında (düz kaslarda çok az) oksijeni depo eder. Hemoglobin ise alyuvarlarda bulunur ve
solunum gazlarını taşır.
-Suda yaşayan memelilerde
(balina, yunus gibi) miyoglobin düzeyi oldukça yüksektir. -Her kas
lifi, tek bir hücredir.
-Her
kas lifinin ya da hücresinin çok sayıda çekirdek içermesi, çok sayıda
embriyonik hücrenin kaynaşmasıyla oluştuğunu göstermektedir. Endomitoz ile
değil.
|
3. KALP KASI
-Yapısı çizgili kaslara, çalışması düz kaslara
benzer.
-Otonom sinirler denetiminde istemsiz
olarak çalışır.
-Kasılıp gevşeme hızı düz kaslardan
daha hızlı, çizgili kaslardan daha yavaştır.
-Hücreleri silindirik ve dallanmalar
gösterir.
-Hücreleri bir çekirdeklidir.
Çekirdekler hücrenin ortasında bulunur.
-Kas telcikleri çizgili kaslardaki gibi
enine bantlaşma gösterir.
-Kalp kası hücreleri, uç uca geldikleri
bölgelerde hücreler arası disk adı verilen özelleşmiş yapılarla birleşerek
dallanmıştır.
Diskler, kalp atımı sırasında
elektriksel uyarının yayılmasını sağlar. Böylece kalp kasının düzenli
çalışması sağlanmış olur.
-Kalp kası, tahrip edici etkenlere
karşı diğer kas türlerine göre daha dayanıklıdır fakat, tahribat sonrasında
çok az yenilenebilme özelliğine sahiptir. Yenilenme, fibröz bağ dokusu
tarafından yapılır.
|
Ara diskler kalp kasına özgüdür. Diğer kas
çeşitlerinde bulunmaz.
|
ÖZEL
NOT: Kalp kası iskelet kasından farklıdır, kalp kası düzenli bir kasılma ve gevşeme ritminde sürekli olarak aktiftir. İskelet kasının aksine kalp kası, her zaman tümüyle aerobik metabolizmaya sahiptir. Kalp kasında iskelet kasından çok daha fazla mitokondri vardır, kalp kasında hücrelerin hacminin yarısını mitokondriler oluşturur. -Kalp kası, kanda oluşan glikoz, serbest yağ asitleri ve keton cisimlerinin karışımını yakıt olarak kullanır. -İskelet kasına benzer şekilde kalp kası çok fazla miktarlarda glikojen ve lipit depolamaz. Küçük miktarlarda rezerv enerji, birkaç saniyelik kasılmaya yetecek miktarda fosfokreatin şeklinde depolanır. -Kalp, normal olarak aerobik olduğundan ve enerjisini oksidatif fosforilenmeden sağladığından, kan damarları tıkandığı zaman kalp kasının bir kısmına 02’nin ulaşması zorlaşacağı için kalp kasının bu bölgesinin ölümüne yol açabilir. Bu süreç, miyokart enfarktüsü olarak adlandırılır, daha yaygın şekilde kalp krizi olarak bilinir.
|
|
|
|
|
Düz kas
|
Çizgili kas
|
Kalp kas
|
|
KAS ÇEŞİTLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI
|
|
DÜZ KAS
|
ÇİZGİLİ KAS
|
KALP KASI
|
|
Otonom sinirlerin
kontrolünde çalışır.
|
Somatik sinirlerin
kontrolünde çalışır.
|
Otonom sinirlerin
kontrolünde çalışır.
|
|
İç organların
yapısında bulunur.
|
Hareket organlarında
bulunur.
|
Kalbin yapısını
oluşturur.
|
|
İstemsiz çalışır.
|
İstemli çalışır.
|
İstemsiz çalışır.
|
|
Kasılma hızı en
yavaş.
|
Kasılma hızı en
fazla.
|
Kasılma hızı orta.
|
|
Ucu sivri mekik
şeklindedir.
|
Ucu küt, uzun
silindir şeklindedir.
|
Silindir şeklinde
yan dallarla dallanmıştır.
|
|
Çok sayıda delik,
geçit bölgesi var.
|
Hücresel bağlantı
yok.
|
Bağlantı hücreler
arası diskler şekline var.
|
|
Bantlaşma yok.
|
Bantlaşma var.
|
Bantlaşma var.
|
|
Sarkomer yok.
|
Sarkomer var.
|
Sarkomer var.
|
|
Her hücrede bir
çekirdek bulunur.
|
Her lifte (hücrede)
çok sayıda çekirdek bulunur.
|
Her lifte genellikle
bir çekirdek bulunur.
|
|
Çekirdek ortada
bulunur.
|
Çekirdekler kenarda
bulunur.
|
Çekirdek ortada
bulunur.
|
|
Sınırlı miyoglobin
var.
|
Miyoglobin
bazılarında var.
|
Miyoglobin var.
|
|
Mitokondri sayısı az.
|
Mitokondri sayısı orta düzey.
|
Mitokondri sayısı en çok.
|
|
Mitoz görülür
|
Mitoz görülmez.
|
Normal durumda görülmez.
|
|
Onarım var.
|
Onarım sınırlı.
|
Normal durumda onarım yok.
|
|
Sarkoplazmik retikulum çok az
gelişmiş.
|
Sarkoplazmik retikulum çok gelişmiş.
|
Sarkoplazmik retikulum az gelişmiş.
|
|
|
Kasları Ortak Özellikleri
Kasılıp
gevşeme özelliğine sahip olması
Kasılmayı
sağlayan aktin ve miyozin bulunması
Glikojen
bulunması
Kasılma
için ATP ve Ca+2 iyonlarına gereksinim duyulması
|
|
SORU 1. (2018-AYT/Fen Bilimleri)
Aşağıdaki özelliklerden hangisi
insandaki kas tipleri arasında sadece kalp kasına özgüdür?
A) Bantlaşma görülmesi
B) Kasılmasında kalsiyum iyonlarının
işlev görmesi
C) Kasılırken aktin ve miyozin
iplikçiklerinin birbiri üzerinde kayması
D) İstemsiz çalışması
E) Kasılması için kendi ritmik
uyartılarını oluşturabilmesi
SORU 2. (1996 ÖYS)
Aşağıdaki tabloda, düz kas, çizgili kas
ve yürek (kalp) kası ile ilgili özellikler verilmiştir.
|
|
Kas I
|
Kas II
|
Kas III
|
|
Doku-
nun yapısal görevi
|
Uzun silin-
dirik lifler
|
Uzun mekik şeklinde
hücreler
|
Silindi
rik yan kollarla dallanan
lifler
|
|
Çekirdek sayısı
|
Her
lifte çok sayıda
|
Her hücrede bir tane
|
Her lifte çok sayıda
|
|
Çekirdek pozisyo-
nu
|
Kenar-
da
|
Ortada
|
Ortada
|
|
Kasılma hızı
|
Çok
hızlı
|
Yavaş
|
Hızlı
|
Tablodaki bilgilere göre düz kas,
çizgili kas ve yürek kasını gösteren numaralar aşağıdakilerin hangisinde
doğru olarak verilmiştir?
|
|
Düz kas
|
Çizgili kas
|
Yürek kası
|
|
A)
|
I
|
II
|
III
|
|
B)
|
II
|
III
|
I
|
|
C)
|
II
|
I
|
III
|
|
D)
|
III
|
I
|
II
|
|
E)
|
III
|
II
|
I
|
SORU 4. Bütün kas dokusu çeşitleri
için aşağıdakilerden hangisi ortaktır?
A) Belirgin Z çizgilerinin bulunması
B) Yavaş ve uzun süreli çalışmaları
C) Çok çekirdekli olma
D) Somatik sinirlerle uyarılma
E) Mitokondri organelinin bulunması
SORU 5. Aşağıda kasların bazı özellikleri verilmiştir.
I. Aktin miyozin proteinlerinin
bulunması
II. Bantlaşma göstermeleri
III. Miyoglobin bulunması
IV. Otonom sinirlerle çalışmaları
verilenlerden hangileri sadece
kalp ve düz kas için ortaktır?
A) Sadece I B) Sadece IV C) I ve
IV
D) III ve IV E) I, III ve IV
SORU 6. Mekik şeklinde ve tek
çekirdekli hücrelerden oluşan bir kas çeşidi ile;
I. Besinlerin çiğnenmesi
II. Göz bebeğinin büyüyüp küçülmesi
III. Bağırsakların peristaltik
hareketleri
IV. Sadece yapısındaki kasla damarların
büzüşmesi
gibi durumların hangileri
gerçekleşir?
A) Yalnız II B) Yalnız III C)
Yalnız IV
D) I ve III E) II, III ve IV
CEVAPLAR ve
ÇÖZÜMLERİ
1. Çizgili ve kalp kası bantlaşma gösterir.
Hepsinde kalsiyum
işlev görür ve aktin miyozin kayması gerçekleşir. Düz kaslar ve kalp kası
istemsiz çalışır. Kalp kası kasılma için ritmik uyartılar oluşturur.
Cevap: E
2. Mekik şeklinde olma düz kas için belirleyicidir (II).
Çok hızlı çalışma çizgili kas için belirleyicidir (I). Silindirik yan
kollarla dallanan lifler kalp kası için belirleycidir (III). Cevap: C
3. I: Çizgili kas → kol ve bacaklarda (a), II: Mekik şeklindedir. Düz
kas → Kan damarlarında (c) III: Ara disklerle bağlı
dallanmış kalp kasıdır → Kalp (b)
Cevap: B
4. Mitokondri organelinin bulunması düz, çizgili ve kalp
kası için ortaktır. Cevap: E
5. Aktin miyozin proteinleri bütün kas çeşitlerinde
vardır. Çizgili ve kalp kası bantlaşma gösterir. Çizgili ve kalp kasında
miyoglobin bulunur. Düz ve kalp kası otonom, çizgili kas istemli çalışır.
Cevap: B
6. Mekik şeklinde ve tek çekirdekli hücrelerden oluşan
bir kas çeşidi düz kastır. Düz kas istemsiz hareketleri gerçekleştirir.
Cevap: E
|