BESİNLERİN KİMYASAL SİNDİRİMİ ve EMİLİM

11.  SINIF ÜNİTE, KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALARI

11.1.3. Sindirim Sistemi 

Anahtar Kavramlar: emilim, sindirim

11.1.3.1. Sindirim sisteminin yapı, görev ve işleyişini açıklar.

-Genel olarak besin maddelerinin kimyasal sindirime uğradığı sindirim kanalının bölümlerini bir tablo üzerinde gösterelim.

1. KARBONHİDRATLARIN SİNDİRİMİ

-Karbonhidratların kimyasal sindirimi ağızda başlar, ince bağırsakta tamamlanır.

-a. Ağız: Tükürükte bulunan tükürük amilazı (pityalin), nişasta ve glikojen moleküllerini parçalayarak iki glikozdan oluşan maltoz ve küçük polisakkarit zinciri olan dekstrine dönüşür.

b. İnce bağırsak: Ağızda başlamış olan karbonhidrat sindirimi pankreastan salgılanan amilaz enzimi ile ince bağırsakta devam eder. Pankreastan salgılanan ve tükürüktekinden daha etkili olan amilaz enzimi ağızda sindirilemeyen nişasta ve glikojeni onikiparmak bağırsağında maltoz ve dekstrine parçalar.

(Dekstrin: Nişastanın asitlerle veya enzimlerle daha küçük moleküllere ayrılması sonucunda oluşan yapılardır.)

-Daha sonra ince bağırsaktaki disakkarit ve dekstrinler, bağırsak

epitel hücrelerinin dış yüzeyine tutunmuş maltaz, sükraz (sakkaraz), laktaz ve dekstrinaz enzimleri ile basit şekerler oluşturulur. Böylece karbonhidrat sindirimi ince bağırsakta tamamlanır.

2. PROTEİNLERİN SİNDİRİMİ

-Proteinlerin kimyasal sindirimi midede başlar ve ince bağırsakta sona erer.

a. Mide: Besinlerin uyarıcı etkisi ile (görme, koklama ve düşünce) vagus siniri, mide bezlerinden gastrin hormonunun salgılanmasına yol açar. Kan dolaşımına katılan gastrin hormonu mide hücrelerini mide özsuyu salgılaması için uyarır. Özsu içinde bulunan HCI, mide bezlerinde üretilen ve pasif bir enzim olan pepsinojeni aktif olan pepsin enzimine dönüştürür.

-Pepsin, proteinleri polipeptit parçalarına (peptonlara) ayrıştırır.

b. İnce bağırsak: Midede proteinler tam olarak sindirime uğramaz. Kimus, mide kapısından ince bağırsağa geçer. Kimusun ince bağırsağa teması sonucu mukozadan entorokinaz enzimi salgılanır. Enterokinaz, pankreas salgısı olan tripsinojeni aktifleştirerek tripsine dönüştürür. (Kimus: Mideden ince bağırsağa geçen yarı sindirilmiş haldeki besin maddeleri)

-Tripsin de yine bir pankreas salgısı olan kimotripsinojeni aktifleştirerek kimotripsine dönüştürür.

-Tripsin ve kimotripsin enzimleri mideden gelen polipeptitlere etki ederek daha küçük polipeptitlere parçalar.

-Bu polipeptitler pankreastan salgılanan karboksipeptidaz ve ince bağırsaktan salgılanan aminopeptidaz enzimleri tarafından sırasıyla karboksil (-COOH) ve amino (-NH₂) uçlarından hidroliz edilir. Sonunda tripeptitler, dipeptitler ve aminoasitlerden oluşan bir karışım ortaya çıkar.

-Son olarak tripeptit ve dipeptitler, tripeptidaz ve dipeptidaz enzimleri tarafından amino asitlere parçalanır.

-Proteinlerin sindiriminde görev yapan enzimlerin bazı özellikleri:

3. YAĞLARIN SİNDİRİMİ

Yağların kimyasal sindirimi ince bağırsakta başlar ve biter.

-Onikiparmak bağırsağından salgılanan kolesistokinin hormonu etkisi ile safra salgısı koledok kanalı ile vater kabarcığından onikiparmak bağırsağından dökülür.

-Safra, yağları mekanik olarak sindirip küçük yağ damlacıklarına dönüştürür.

-Pankreatik lipaz,küçük yağ damlacıklarını, hidroliz ederek yağ asitlerini ve monogliseritleri üreterek kimyasal sindirimleri gerçekleştirilir.

(monogliseritler)

4. NÜKLEİK ASİTLERİN SİNDİRİMİ

-Nükleik asitlerin sindirimi pankreastan salgılanan nükleazlar (DNAaz, RNAaz) olarak adlandırılan enzim grubu ile ince bağırsakta olur. Nükleazlar, DNA ve RNAʼyı nükleotitlere parçalar. Nükleotitler ise ince bağırsak epitel enzimleri olan  nükleotidaz ile nükleozitlere, nükleozitler de nükleozidaz ve fofatazlar ile azotlu bazlar, şekerler ve fosfatlara ayrılarak sindirimleri tamamlanır.

BESİNLERİN EMİNLİMİ

-Sindirim sonucu oluşan monomerlerle diğer besin maddelerinin ince bağırsaktan osmoz, difüzyon veya aktif taşımayla dolaşım sistemine geçmesine emilim denir.

-Emilimde sinir sistemi görev yapmaz.

-Besinler, sindirim kanalının ağız, mide, ince bağırsak ve kalın bağırsak bölümlerinde emilebilir.

-Emilimin büyük bir kısmı ince bağırsakta gerçekleşir. Bununla birlikte bazı ilaçların, zehirlerin nikotin ve iyonların ağızda; sodyum, potasyum ve klor gibi bazı iyonların, alkol, bazı zehirler ve suyun midede; B, K vitaminleri ile su ve madensel tuzların emilimi kalın bağırsakta gerçekleşir.

-Sindirilen besinlerin yaklaşık %90’ı ince bağırsaklardan emilir. İnce bağırsağın üst bölgelerinde sindirim, alt bölgelerinde ise emilim daha fazla gerçekleşir.

-İnce bağırsak yüzeyini artıran villus ve mikrovilluslar sayesinde difüzyon ve aktif taşıma ile emilme gerçekleşir.

-Her villusun yapısında bir kılcal damar ağı ve bir lenf kılcalı bulunur. Villus ve mikrovilluslarda emilen besinler bu damarlara geçerek vücut dolaşımına katılırlar.

İnce bağırsaktan emilen maddelerin taşınma yolları;

1. yol: İnce bağırsak hücrelerinde yoğunluğu artan glikoz, fruktoz, galaktoz, amino asitler, B ve C vitaminleri, mineraller ve su villustaki kılcal kan damarlarına geçerek kapı toplar damarı ile karaciğere taşınır. Fazla glikoz, karaciğerde glikojene çevrilerek depo edilir. Bir kısmı yağa dönüştürülür. Zararlı maddeler zararsız hâle getirilir. Karaciğerde bu dönüşümler gerçekleştikten sonra organik ve inorganik maddeler karaciğer üstü toplardamar ile karaciğerden çıkarak dolaşıma katılır ve kalbin sağ kulakçığına taşınır.

  Emilim sırasında kan kılcallarına geçen besinlerin kalbe gelinceye kadar izlediği yol 

(1. yol);

2. yol: Yağların sindirim ürünlerinin (yağ asitleri ve gliserolün) %90’ı ve A, D, E, K vitaminleri ince bağırsaktan villustaki lenf kılcalları ile taşınır.

Kalın Bağırsakta Emilim: Sindirilen besin maddelerinin içerisinde bulunan suyun büyük bir kısmı kalın bağırsakta emilir. Kalın bağırsakta bakteri faaliyetleriyle K ve B vitaminleri sentezlenir. Bu vitaminler ve tuzların emilimi de kalın bağırsakta olur.

SORU 1. (2017-YGS/Fen Bilimleri)

Aşağıdaki şekilde, insanın sindirim organlarında kimyasal sindirime uğrayan bazı maddeler K, L, M harfleriyle simgelenmiştir.

Buna göre K, L, M harflerinin temsil ettiği besinlerle ilgili aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi doğrudur?

SORU 2. (2017-LYS2/BİY)

 Şekilde, insan vücudunda yer alan bazı organ ve yapılar numaralandırılarak gösterilmiştir.

Bu organ ve yapılarla ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

A) I numaralı organda amonyaktan üre sentezi gerçekleşir.

B) II numaralı organda safra üretimi gerçekleşir.

C) III numaralı yapı içerisinden yağların fiziksel ve kimyasal sindirimini gerçekleştiren maddeler geçiş yapar.

D) IV numaralı organda hem sindirim enzimi hem de hormon üretimi gerçekleşir.

E) V numaralı organdan II ve IV numaralı organları uyaracak hormon salgılanır.

SORU 3. (2014- YGS / FEN)

Aşağıdaki tabloda, bazı besin maddelerinin kimyasal sindirimlerinin gerçekleştiği yerler işaretlenmiştir.

Kimyasal sindirimlerinin gerçekleştiği yerler esas alındığında, bu besin maddeleri aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir?      

SORU 4. (2012 – LYS2 / BİY)

İnsanda sindirilerek bağırsaklardan emilen yağların en yoğun olarak bulunduğu damar aşağıdakilerden hangisidir?

A) İnce bağırsak toplardamar

B) Karaciğer üstü toplardamar

C) Sol köprücük altı toplardamarı

D) Kalın bağırsak toplardamarı

E) Kapı toplardamarı

SORU 5. (2011 – LYS2 / BİY)

İnsan Midesinde gerçekleşen aşağıdaki olaylardan hangisi, salgıladığı salgılardan kendisini korumaya yönelik değildir?

A) Pepsinin aktif olmayan formda salgılanması

B) Midenin iç yüzeyini kaplayan epitel hücrelerinin sık sık yenilenmesi

C) Mide iç yüzeyinin mukus tabakasıyla kaplanması

D) İçerdiği besin miktarına göre midenin hacmini değiştirebilmesi

E) Midede HCl ve pepsinojenin farklı hücrelerden salgılanması

SORU 6. (2010 – LYS2 / BİYO)

Yukarıdaki tabloda insanda karbonhidrat ve protein sindiriminin bazı aşamaları verilmiştir. 

Tabloda I, II ve III ile gösterilen enzimler aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiştir?   

 SORU 7. Azot atomları işaretlenmiş esansiyel (temel) amino asitlerle beslenen bir insanın karaciğer dokusu, belirli bir süre sonra incelenmiştir.

İncelenen dokuda bulunan,

I. glukoz II. protein, III. üre, IV. amonyak

bileşiklerinden hangileri, işaretli azot taşımaz?

A) Yalnız I        B) Yalnız II       C) I ve III

D) II ve III           E) III ve IV

SORU 8. Aşağıdaki dönüşme olaylarından hangisi, insanda sindirim kanalına salgılanan enzimler tarafından gerçekleştirilemez?

A) Polipeptit → Amino asitler

B) Glikojen → Disakkaritler

C) Yağ → Gliserol + Yağ asitleri

D) Monosakkaritler → Pirüvik asit

E) Nişasta → Maltoz + Dekstrin

SORU 9. (2022-AYT/FEN)

İnsanda ince bağırsaktan kana emilen işaretli bir glikoz molekülünün, en kısa yoldan beyne

ulaşması sürecinde;

I. karaciğer,

II. böbrek,

III. kalp,

IV. akciğer

organlarının hangilerinden geçmesi gerekir?

A) Yalnız IV    B) I ve II     C) II ve III

D) I, III ve IV   E) II, III ve IV           

CEVAPLAR ve ÇÖZÜMLERİ

1. Ağızda karbonhitratların sindirimi olur. K, karbonhitrattır. Midede proteinlerin sindirimi olur. L, proteindir. Yağların sindirimi ince bağırsakta başlar ve biter. M, yağdır. Cevap: B

2. II. numaralı organ safra kesesidir. Safra kesesi safra üretmez. Karaciğerin (I) ürettiği safrayı depo eder. Cevap: B

3. Ağızda karbonhitratların sindirimi olur. III, Karbonhidrattır. Midede proteinlerin sindirimi olur. II, proteindir. Yağların sindirimi ince bağırsakta başlar ve biter. I, yağdır. Cevap: C

4. Yağların monomerleri lenf kılcallarından emilir. Lenf sistemi ile dolaşıma katılır. Dolaşıma ilk katıldıkları damar sol köprücük altı toplardamardır. En yoğun burada bulunur. Cevap: C

5. İçerdiği besin miktarına göre midenin hacmini değiştirebilmesi, korumaya yönelik olmayıp alınabilecek besin miktarı ile ilgilidir. Cevap: D

6. Amilaz enzimi nişastanın ağızda, Pepsin enzimi proteinlerin midede, kimotripsin enzimi ise ince bağırasakta polipeptitlerin sindirimini gerçekleştirir. Cevap B

7. Bu işaretli amino asit protein sentezinde kullanılmış olabilir, enerji için kullanılarak amonyak oluşmuş olabilir. Daha sonra da karaciğer bu amonyağı üreye dönüştürmüş olabilir. Dolayısı ile bunların hepsinde işaretli azota rastlanır. Fakat glukozda azot yoktur.  Cevap: A

8. Monosakkaritler (glukoz, fruktoz ve galaktoz) sindirime uğramazlar. Glukoz, glikoliz olayı ile hücre içerisinde pirüvik aside parçalanır. Cevap: D

9. Sırası ile karaciğer kalp ve akciğer tekrar kalp ve beyin yolunu izler. Böbreklerden geçmez. 

Cevap: D